Karczewscy, Bielińscy, Kurtzowie i inni, czyli historia otwockiego latyfundium, cz. 1.

Mówiąc o historii dzisiejszego miasta Otwocka i okalającego go powiatu nie sposób nie wspomnieć o dziejach otwockiego latyfundium. Zamierzchłe dzieje regionu związane są w sposób naturalny z dziejami całego Mazowsza, a w szczególności jego południowo-wschodniej części nazywanej dawniej Polesiem ze względu na niezbyt duże zaludnienie i porastające ten teren rozległe puszcze zwane Osiecką, Starogrodzką, Dębską i lasami koło Latowicza. Na obrzeżach tych lasów rozwijały się wielkie majątki ziemskie, w tym i dobra otwockie. Połowa dzisiejszego miasta, położona na zachód i południe od ulicy Wł. Reymonta wchodziła w skład majątku otwockiego, który przez prawie 150 lat znajdował się we władaniu sławnego, mazowieckiego rodu magnackiego Bielińskich. Przypomnijmy zatem wielkie chwile Otwocka i jego właścicieli. 

Dobra otwockie – początki własności i zmienność właścicieli

Historia dóbr otwockich sięga co najmniej XIV w. Pierwsza wzmianka w 1407 r. jako Othwoczko. W tym czasie jako właściciele figurują: Wit i Zbrosław Duccy , Piotr Górski z Góry Kalwarii i Piotr Pilik ze Skuł . Własność Zbrożka wymienionego w księdze sądowej jako „Sbroslaus heres de Othwoczsko”. W 1476 r. Otwock jest wymieniony w dokumencie księcia Konrada III zwalniającym niektóre dobra od służebności grodowych. W końcu XV wieku połowa Otwocka należała do Marcina i Pawła Zbroszków. Jednak w następnym wieku, na skutek sukcesji i mariażów rodzinnych część dóbr otwockich przeszła w ręce Jana Całowańskiego i Jana Karczewskiego. Ostatecznie Karczewscy oraz inni właściciele dóbr otwockich gospodarowali tutaj do II połowy XVII w. 

Rządy rodu Bielińskich i złoty wiek otwockiego majątku

W 1663 r. dobra otwockie od Jana Karczewskiego wykupił Franciszek Jan Bieliński, zasłużony w wojnach ze Szwedami i Moskalami, pułkownik gwardii króla Jana II Kazimierza, podkomorzy płocki, podczaszy płocki, starosta mławski, rypiński, koszporski (dzieżgoński), malborski i osiecki, wojewoda malborski, miecznik koronny, marszałek trybunału koronnego. Był on twórcą potęgi całego rodu Bielińskich , trwającej do końca XVIII w. Współcześni nadali mu miano „magnata ziemi czerskiej”. Jego dobra składały się z 26 wsi i z trzech starostw: czerskiego, osieckiego i garwolińskiego, czyli praktycznie z połowy ziemi czerskiej położonej na wschód od Wisły. Syn Franciszka, Kazimierz Ludwik, który odziedziczył majątek w 1685 r. wybudował na uroczysku Rokola okazały pałac świadczący o znaczeniu i pozycji rodu. Lata 1683-1766 to okres wyjątkowej prosperity dóbr otwockich i okres największego ich rozkwitu. Za czasów Bielińskich ukształtował się podział Otwocka na dwie oddzielne wsie: Otwock Stary (dzisiaj Otwock Wielki) i Otwock Zagórny (dzisiaj Otwock Mały). 

Otwock w czasach wielkiej polityki i dworskich intryg

Na początku XVIII w. Otwock Stary był widownią wielu znaczących wydarzeń w historii Polski. Spotykali się tutaj wielcy ówczesnego świata. W Puszczy Osieckiej często odbywały się polowania z udziałem królów: Augusta II Mocny a potem Augusta III Sas. W 1704 r w okolicy gościło aż 2 królów polskich! W Otwocku Wielkim rezydował król August II Mocny a w Karczewie Stanisław Leszczyński. Przebywali tu też posłowie rosyjscy, angielscy i holenderscy w czasie próby rokowań z Karolem XII. 26 VII 1705 r doszło pod Otwockiem Zagórnym do bitwy Sasów Augusta II Mocnego ze Szwedami Karola XII, zakończonej klęską Sasów. Wielu z żołnierzy zginęło w nurtach przepływającej pod wsią Wisły. W 1705 r. Otwock Stary był świadkiem spotkania Augusta II z carem Piotrem I Wielkim i pierwszych rozmów o rozbiorach Polski. 

Franciszek Bieliński – mecenas Warszawy i dalsze losy rodu

Kolejnym właścicielem dóbr otwockich od 1713 r. w. był zasłużony dla Warszawy, syn Kazimierza, marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński . Za jego życia w Warszawie przy ulicy Królewskiej obok Pałacu Bielińskich, stała karczma „Otwock”, w której sprzedawano piwo otwockie. Następnie majątek dziedziczy jego bratanek, także Franciszek Bieliński, który był pisarzem wielkim koronnym i w 1794 r. generałem-majorem, kwatermistrzem dywizji gen. Tadeusza Kościuszki, księcia Józefa Poniatowskiego i gen. Józefa Zajączka. Podczas Insurekcji dał on przykład patriotyzmu, ofiarowując na potrzeby publiczne plony z dóbr otwockich. 

Upadek majątku i nowi właściciele

Pod koniec XVIII w. fortuna Bielińskich zaczęła podupadać a sam ród zaczął tracić na znaczeniu. Przejściowo na przełomie XVIII i XIX w. majątek został oddany w zastaw kasztelanowi Jackowi Jezierskiemu, sławnemu publicyście z czasów Stanisława Augusta, właścicielowi pobliskich Sobień, który zmarł w 1805 r. w Otwocku Starym. Kolejnymi właścicielami majątku są dwaj synowie Franciszka, Paweł i Józef Bielińscy, którzy jeszcze w 1805 r. odstępują go Wojciechowi Sulimierskiemu, byłemu sędziemu ziemskiemu województwa łęczyckiego. W jego skład wchodziły wówczas folwarki i wsie: Otwock Stary, Otwock Zagórny, Nadbrzeż, Świdry, Wola Sobiekurska, Karczówek, Duda, Grzanki, Przewóz, Glinki, Noyki, Górki, Lelity, Sobiekursk, Piotrowice, Łukówiec, Tabor, Lasek, Całowanie, Warszawice, Radwanków, Kępa Radwankowska, Kępa Gliniecka, Pogorzel. Ostrowik, część Dąbrówki i miasto Karczew. 

Licytacja, Kurtzowie i rozwój gospodarczy

Nowemu właścicielowi nie udało się wydźwignąć majątku z upadku do czego też przyczyniły się działania wojenne z 1809 r. oraz katastrofalna powódź w 1824 r. W 1827 r. dobra otwockie zostają podzielone na 7 odrębnych folwarków i na mocy wyroku Trybunału Cywilnego Województwa Mazowieckiego wystawione na licytację. Główną część majątku  z Otwockiem Wielkim na czele zostaje w 1827 r. zakupiona przez hrabiego Aleksandra Potockiego, właściciela Osiecka, który jeszcze w tym samym roku odsprzedaje go kupcowi warszawskiemu, radcy województwa mazowieckiego, Janowi Jerzemu Kurtzowi III  i jego córce Anieli. Gospodarowały tutaj trzy pokolenia rodu Kurtzów.  Dobra otwockie po śmierci ojca odziedziczyła Aniela Wanda jedyna córka Jana Jerzego Kurtza. Po ślubie zawartym z kuzynem Janem Władysławem Kurtzem państwo młodzi przystąpili do odrestaurowania zrujnowanego pałacu. Po nagłej śmierci Anieli w 1857 r. właścicielami majątku zostały jej dzieci Zygmunt i Zofia. Zygmunt Kurtz był wykształconym w Szwajcarii i Paryżu ogrodnikiem, sadownikiem, założycielem i wieloletnim członkiem Warszawskiego Towarzystwa Ogrodniczego. Założył on w Otwocku Wielkim w 1884 r. sad owocowy składający się z ponad 20 tysięcy drzewek.  Zaopatrywał on w owoce rynki Warszawy i Petersburga. W swoim majątku założył również spółdzielnię koszykarską i działającą przy niej szkołę koszykarską. 

Upadek latyfundium i jego państwowe losy

W II połowie XIX wieku dobra otwockie liczyły 3.600 mórg. W ich skład wchodziły stare folwarki: Otwock, Ostrówiec, Wola Sobiekurska, Duda, osada miejska Karczew , nowo założone folwarki w Anielinie, Pogorzeli i Okołach  oraz setki hektarów lasów. Po zniesieniu pańszczyzny Kurtzowie popadli w duże kłopoty finansowe, co było związane z końcem epoki taniej siły roboczej na wsi. Duży wpływ na te trudności miały również katastrofalne wylewy Wisły w latach 1871 i 1872, które uczyniły wielkie spustoszenie w zbiorach. Jedynym pewnym dochodem w tym czasie, uzyskiwanym bez nakładów finansowych, była wyprzedaż lasów na drewno. W latach 1866-87 sprzedano ponad 2.100 mórg lasów. Na wielkość tej sprzedaży decydujący wpływ miała zbudowana w 1877 r. kolej nadwiślańska i dynamiczny rozwój Willi Otwockich. 

Od Jegierskich do Muzeum Narodowego

Pod koniec XIX w. w Otwocku Wielkim znajdowała się siedziba urzędu gminy Otwock, przeniesiona później do Karczewa. Zygmunt Kurtz zmarł bezpotomnie w 1917 roku w Genewie. Przed śmiercią zapisał cały majątek siostrzeńcowi Władysławowi Józefowi Jegierskiemu, synowi hrabiego Franciszka Jezierskiego z Sobień. W rękach Jezierskich dobra otwockie pozostały do momentu reformy rolnej w 1944 r. Następnie majątek przejęło państwo i rozparcelowało pozostawiając sobie folwark i ruinę pałacu. Po wyremontowaniu pałacu umieszczono w nim w latach 50-tych XX w. dom poprawczy dla dziewcząt. Na początku lat siedemdziesiątych pałac i folwark został przejęty przez Urząd Rady Ministrów z przeznaczeniem na luksusową rezydencję. W czasie prezydentury Lecha Wałęsy użytkownikiem obiektu została Kancelaria Prezydenta. Była ona w posiadaniu pałacu do 1995 roku. Wówczas pałac przejęło Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Na początku 2004 roku przeszedł on pod trwały zarząd Ministerstwa Kultury, które przekazało obiekt Muzeum Narodowemu w Warszawie. Obecnie mieszczą się tutaj magazyny Muzeum oraz w samym pałacu jego oddział Muzeum Wnętrz. CDN

Za tydzień ciąg dalszy dziejów otwockiego latyfundium

Przeczytaj również: