Dobrzyniec nad Świdrem – wieś z rodowodem i legendą

Na zachodnim skraju gminy Kołbiel, urokliwie położony nad rzeką Świder, leży Dobrzyniec – miejscowość o niezwykle bogatej i barwnej przeszłości. To nie tylko dawne gniazdo rycerskiego rodu Dobrzynieckich, ale i siedziba jednego z najwybitniejszych ludzi teatru XIX wieku – Ludwika Adama Dmuszewskiego. W dziejach tej wsi splatają się ślady średniowiecznego traktu, szlacheckich fortun, artystycznych ambicji i przemian społecznych, które do dziś odciskają piętno na jej krajobrazie i tożsamości.

Sławetne początki Dobrzyńca

Położony na zachodnim krańcu gminy Kołbiel, Dobrzyniec to kolejna wieś, której historia jest długa i fascynująca. Od zarania swojego istnienia była ważną osadą, położoną przy średniowiecznym trakcie wiodącym z Solca i Jazdowa przez Włodawę na Wołyń i dalej do Lwowa, zwanym traktem wołowym. Dokładnej daty założenia wsi nie znamy ani też nie wiemy czy w początkowym okresie inaczej się nazywała. Prawdopodobnie od samego początku był to… Dobrzyniec. Jednak wiemy na pewno, że osadnictwo na tym terenie sięga dużo dalej. Niedaleko wsi, na terenie jednej z kolonii zwanej Górami w latach 70. znaleziono dwie urny z prochami ludzkimi z ok. VIII w. Okoliczne ziemie w średniowieczu należały do znanego rycerskiego rodu Dobrzynieckich herbu Ciołek. Przyjęli oni nazwisko od swojej rodowej siedziby czyli… Dobrzyńca. Intensywny rozwój wsi i okolic nastąpił już w XVI w. m.in. dzięki przywilejom księcia czerskiego Konrada III Rudego, nadanym w 1476 r. W tym też czasie Dobrzynieccy stali się jednym z ważniejszych rodów rycerskich w ziemi czerskiej co poskutkowało piastowaniem przez nich licznych urzędów dworskich i publicznych na Mazowszu. Między innymi współtwórca potęgi rodu Mikołaj Dobrzyniecki, syn Ziemaka, w 1502 r. był podstolim czerskim, a od 1507 r. podstolim zakroczymskim. Ów Mikołaj miał pięciu synów: Wawrzyńca, Jana, Andrzeja, Pawła i Franciszka. Pierwszy z nich, Wawrzyniec odziedziczył po ojcu ziemie nad Świdrem, a wśród nich Dobrzyniec, Wolę Dobrzyniecką i Gliniankę z przynależnościami. To on uzyskał 3 lipca 1557 r. od króla Zygmunta II Augusta przywilej na założenie miasta prywatnego we wsi Glinianka, które od jego imienia nazwano Wawrzynczew. Natomiast jego brat Jan podstoli zakroczymski, otrzymał na własność dobra Ossówno, na których założył w 1530 r. istniejące do dzisiaj miasto Dobre. Po śmierci Wawrzyńca Dobrzynieckiego w 1566 r., dobra dobrzynieckie przejęły jego dzieci, Bartłomiej i Anna. Po ich bezpotomnej śmieci majątek odziedziczyli potomkowie Jana Dobrzynieckiego z Ossówna i Dobrego. W 1571 r. sprzedają oni gniazdo rodowe Karczewskim herbu Jasieńczyk. Od tego czasu dobra dobrzynieckie składające się z dwóch folwarków Dobrzyniec Wielki i Dobrzyniec Mały z przyległościami często zmieniają właścicieli. 

Epoka Dmuszewskiego i Pisanków

W 1836 r. Dobrzyniec Mały został zakupiony przez znanego warszawskiego aktora, reżysera teatralnego, dyrektora Teatru Narodowego, dramatopisarza, wolnomularza, dziennikarza, historyka teatru i wydawcę Ludwika Adama Dmuszewskiego h. Ogończyk. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z 1888 r. podaje, że dobra Dobrzyniec Wielki składały się z folwarku o tej samej nazwie, kolonii Józefina i wsi Dobrzyniec Wielki i liczyły 935 mórg powierzchni. Ich właścicielami była wówczas rodzina Pisanków h. Lubicz. W dokumentach archiwalnych ich nazwisko zapisywane jest na dwa sposoby: Pisanko lub Pisanka. Nabywca Dobrzyńca, Józef Pisanko zmarł w 1880 r. Po nim władał tutaj syn Witold zmarły w 1897 r. Jego nagrobek na cmentarzu w Gliniance niestety nie zachował się do dnia dzisiejszego. Kolejnym właścicielem był jego syn Bolesław zmarły w 1930 r. Jego nagrobek zachował się do dzisiaj na cmentarzu. Córka Bolesława, Zofia wyszła za mąż za Antoniego Rychłowskiego h. Jastrzębiec i to oni byli ostatnimi właścicielami Dobrzyńca. Po 1945 r. większość ziemi (około 60 ha) przejmuje Państwowy Fundusz Ziemi, natomiast resztę (około 26 ha) w tym dwór z parkiem przejmuje spółdzielnia „Minol”, a od niej w 1972 r. Spółdzielnia Produkcyjno-Usługowa w Rudzienku koło Dobrego z filią w Dobrzyńcu. Po czterech latach, w 1976 r. teren przejmuje Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjno-Usługowa w Raszynie i buduje tu fermę drobiu. Kolejnym właścicielem była Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna Rzakta. Tych zmian właścicielskich do dzisiaj można wymienić jeszcze kilka.

Ludwik Adam Dmuszewski

W tym miejscu trzeba szerzej wspomnieć Ludwika Adama Dmuszewskiego, właściciela Dobrzyńca w połowie XIX w., który był postacią niepospolitą. Dmuszewski urodził się 24 grudnia 1777 r. w Sokółce koło Białegostoku, jako syn Jana, rotmistrza kawalerii narodowej i Magdaleny z Sobolewskich.

Uczył się w warszawskich szkołach pijarskich (prawdopodobnie w szkole wojewódzkiej) i bazylianów w Żyrowicach. W 1794 r. był protokolantem w kancelarii Rady Najwyższej Narodowej. Pod koniec 1799 r. przyjechał do Warszawy skąd miał zamiar przedostać się do Legionów generała J.H. Dąbrowskiego we Włoszech. Za namową Wojciecha Bogusławskiego postanowił zostać aktorem i wstąpił do zespołu Teatru Narodowego. Debiutował 15 czerwca 1800 r. w komedii „Dwóch w jednym”. W latach 1810–1811 był członkiem towarzystwa naukowego Sfinks. W 1811 r. podróżował po Europie, odwiedzając kolejno Paryż, Wiedeń, Drezno i Berlin, gdzie studiował grę aktorską w tamtejszych teatrach. W latach 1814–21 był udziałowcem Teatru Narodowego, a w latach 1815–25 obok Bonawentury Kudlicza jego etatowym reżyserem. Od 1822 r. wydawał i redagował Kurier Warszawski, który kupił rok wcześniej od Brunona Kicińskiego. W 1825 r. został asesorem, a w 1832 r. członkiem Dyrekcji Rządowej Teatrów. W latach 1825–1827 współkierował teatrem z Bonawenturą Kudliczem i Karolem Kurpińskim, a od 1827 r. został jego dyrektorem. Od 1836 r. prowadził wykłady w Szkole Dramatycznej obejmujące: krytykę, historię i literaturę dramatyczną. W ramach swej ożywionej działalności dobroczynnej był opiekunem Towarzystwa Dobroczynności, a od 1839 r. członkiem Rady Głównej Opiekuńczej Instytutów Dobroczynnych. W tym samym roku (tj. 1839) założył wraz z muzykiem Wojciechem Żywnym Towarzystwo Podupadłych Artystów, Ich Wdów i Sierot i został jego wiceprezesem. Był członkiem 3 lóż masońskich: Świątynia Mądrości, Zum goldenen Leuchter (w 1805 r.) i Świątynia Izis. Jako wolnomularz osiągnął VII, najwyższy stopień wtajemniczenia i sprawował urząd Dyrektora Harmonii Wielkiego Wschodu. Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była śpiewaczką Zofią Petraschówną (od 1805 r.), a drugą aktorka Konstancja Pięknowska (od 1812 r.). W swoim dorobku posiada około 200 różnego rodzaju utworów, w tym 30 sztuk scenicznych, które były wystawiane m.in. w Teatrze Narodowym w Warszawie. W Teatrze Narodowym zagrał ok. 800 ról, przetłumaczył i zaadaptował dla sceny polskiej 100 sztuk teatralnych. Występował we wszystkich istniejących wówczas rodzajach sztuk (od 1802 r. także w operach i wodewilach) i śpiewał partie tenorowe. Stosował klasycystyczne reguły rzemiosła aktorskiego. Wszechstronność była jego ambicją. Celował w rolach fircyków, trzpiotów, uwodzicieli, elegantów, napoleońskich młodych oficerów. Redagował i wydawał „Rocznik Teatru Narodowego” i ”Kurier Warszawski”. 

Ludwik Adam Dmuszewski zmarł 9 grudnia 1847 r. w Warszawie i został pochowany na Starych Powązkach w kwaterze 4-1/2-16. Jego grób zachował się szczęśliwie do dnia dzisiejszego. 

Co pozostało

Pamiątką po tej wielkiej historii Dobrzyńca jest zachowany do dzisiaj, niestety w stanie postępującej ruiny, parterowy murowany dworek z XIX w. otoczony pięknie skomponowanym na stoku doliny Świdra, parkiem krajobrazowym zajmującym 4 ha powierzchni. Budowniczym dworu był prawdopodobnie pod koniec XIX w. Witold Pisanko. Pierwotnie dwór był skomponowany w formie romantycznego zameczku. Według ustnych przekazów, półokrągły, wysunięty w stronę Świdra salon to dawna wieża. Z tego romantycznego kostiumu pozostała tylko pseudogotycka mini attyka we wschodnim narożu budynku.

Przeczytaj również: