Mądralin – siedziba mędrców nad Świdrem

Tytułowy „Mądralin” to dawny Dom Pracy Twórczej Polskiej Akademii Nauk w Emowie nad Świdrem. Dziś teren ten jest niedostępny dla turystów, ponieważ został włączony do ośrodka ABW. Niezależnie od obecnego statusu, jest to budynek wyjątkowy, przez lata określany mianem „siedziby mędrców”. Warto przypomnieć sobie jego historię i szczególną rolę.

Od warszawskich szewców do posiadłości nad Świdrem

Kto dziś pamięta osobę posługującą się pseudonimem „Maciek z Bogdańca”? Tak właśnie na przełomie XIX i XX wieku podpisywał się Stanisław Feliks Hiszpański (1872–1939) – jedna z najbardziej rozpoznawalnych postaci Warszawy. Pochodził z zasłużonej dla stolicy rodziny o długich tradycjach szewskich. Były to cztery pokolenia Stanisławów – imię to przechodziło w rodzie z ojca na syna. Wspomniany Stanisław Feliks był trzecim i zarazem najsłynniejszym z rodu.

Buty produkowane przez jego rodzinę trafiały na dwory w wielu krajach Europy, a nawet za ocean. Specjalizowali się głównie w obuwiu męskim – przede wszystkim w słynnych oficerkach do jazdy konnej. W ofercie dla pań znajdowały się wygodne pantofelki oraz sznurowane trzewiczki wyściełane jedwabiem. Marka Hiszpańskich była powszechnie znana i ceniona, tak jak później Kielman. Nad sklepem widniało firmowe logo: niedźwiedź brunatny trzymający w łapach but. Hasło reklamowe głosiło: „Jak buty, to od Hiszpańskiego”.

W obuwiu Hiszpańskich chodzili m.in. generał Felicjan Sławoj-Składkowski, malarz Wojciech Kossak, śpiewak Jan Kiepura, zapaśnik i mistrz świata Stanisław Zbyszko-Cyganiewicz czy fiński marszałek Carl Gustaw Mannerheim. Przed wojną ich sklep firmowy mieścił się w kamienicy przy Krakowskim Przedmieściu 7, w tej samej, w której Bolesław Prus ulokował sklep Wokulskiego i mieszkanie Ignacego Rzeckiego w „Lalce”. Do dziś na warszawskim Mokotowie zachowała się rodzinna willa przy ul. Narbutta 18.

Rodzina Hiszpańskich nigdy nie żałowała datków na cele patriotyczne i konspiracyjne. W 1918 roku przekazali odradzającemu się państwu całą swoją rodową biżuterię, w tym srebrną broszę z datą 1863, godłem Orła Białego i napisem „Boże, zbaw Polskę”.

Madralin na zdjęciu prasowym z lat 1921-1930

Osada Kilińskie, czyli wakacyjna posiadłość nad Świdrem

Na początku XX wieku Stanisław Feliks Hiszpański zakupił nad Świdrem, w pobliżu Emowa, dużą parcelę „na całkowitym odludziu”, przeznaczoną na rodzinny wypoczynek letni i świąteczny. Osadę nazywano potocznie „U Hiszpana”, a oficjalnie „Osadą Kilińskie” – nazwa ta nawiązywała do słynnego szewca z Podwala, bohatera Insurekcji Kościuszkowskiej. Wkrótce powstał tam piętrowy „Biały Domek” i zabudowania gospodarcze.

Z czasem osada stała się kwaterą główną Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w zaborze rosyjskim. Stanisław Hiszpański był inicjatorem i założycielem „Sokoła” w Kijowie. Tutaj młodzi członkowie „Sokoła” przechodzili podstawowe szkolenie wojskowe. Odbywały się tu także paramilitarne i patriotyczne szkolenia skautingu. To właśnie w kręgach sokolskich Stanisław Feliks Hiszpański używał pseudonimu Maćko z Bogdańca.

Narodziny Mądralina 

W 1922 roku w Osadzie dobudowano okazały dwór mieszkalny w stylu modernistycznym, według projektu Jana Koszczyca-Witkiewicza. W tym samym roku Stanisław Feliks Hiszpański – jak głosi napis na jego nagrobku: „magister praw, wł. f-my, ofiarodawca Mądralina” – podarował Kasie im. Mianowskiego parcelę o powierzchni 1,5 ha, z już istniejącym „Białym Domkiem”.

Kasa, kierowana przez prof. Stanisława Michalskiego (1865–1949), szybko rozpropagowała to miejsce jako dom wypoczynkowy dla uczonych, pisarzy i artystów. Michalski był niezwykłą postacią: inżynier-technolog z Wołynia, zasłużony działacz oświatowy, organizator i mecenas nauki. Był organizatorem i działaczem Czytelni Bezpłatnych Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności i Kursów dla Dorosłych. W latach 1898–1939 wydawał i redagował „Poradnik dla samouków”, a w latach 1918–1949 kierował Działem Naukowym Kasy im. Józefa Mianowskiego. Dyrektor Funduszu Kultury Narodowej w latach 1928–1939 i redaktor rocznika „Nauka polska, jej potrzeby, organizacja i rozwój".

Prawdopodobnie to właśnie on wpadł na pomysł stworzenia miejsca przeznaczonego do cichej, twórczej pracy dla polskich uczonych. Tadeusz Kotarbiński nazwał go „człowiekiem-instytucją” "(…) duszą i konstruktorem pionierskiego na swój czas "Poradnika dla samouków", głównym działaczem zrywu oświatowego w Warszawie na przełomie XIX i XX w. Michalski przekonał zamożnego szewca Stanisława Hiszpańskiego do sfinansowania przedsięwzięcia. Za jego pieniądze powstał „Biały Domek”.

Złota księga i męski świat uczonych

Z czasem do tego miejsca przylgnęła żartobliwa nazwa „siedziba mędrców, krótko mówiąc – Mądralin”, jak pisał Jellenta w „Otwockich sosnach”. Nie wiadomo jednak, który ze Stanisławów – Hiszpański czy Michalski – wymyślił tę nazwę. Być może zapisano to w tzw. „złotej księdze Mądralina”, w której spisywano wszystkie ważne wydarzenia. Niestety księga zaginęła podczas II wojny światowej.

Zachowało się kilka jej fragmentów. Jeden z nich głosił:

„Wpisujta się! Wpisujta się do tej księgi, uczone a kochane niedołęgi! Luminarze nauki, poproszeni swego czasu o zbadanie własności przyrodniczych mądralińskich wód, orzekli: – Na ogół możemy stwierdzić: wody w Mądralinie zbyt twórczemi nie są. Natomiast cała atmosfera mądralińska przesiąknięta jest promieniami twórczemi zdrowia i niepospolitego humoru”.

Opis księgi dowodzi, że była ona wyjątkowa. Karty wykonane były z papieru czerpanego i oprawione w biały pergamin ze złoceniami. Zawierała aforyzmy, bajki, szarady oraz rysunki prof. S. Noakowskiego. Była prawdziwym białym krukiem – z wpisami i autografami luminarzy polskiej kultury. Są dwie wersje zaginięcia księgi. Jedna z nich mówi, że złota księga stała się wojennym trofeum jednego z niemieckich oficerów wypoczywających w czasie wojny w Mądralinie, druga natomiast kieruje podejrzenie na nieświadomych jej wartości żołnierzy AK, którzy mieli jej karty wykorzystać na podpałkę. A może ktoś przechował tą księgę i ma ją w swoich zbiorach do dzisiaj?

„Mądralin” miał też swoją specyfikę – przeznaczony był wyłącznie dla mężczyzn. Legenda głosi, że wynikało to z przekonań Michalskiego, który niedoceniał kobiecego intelektu. Panie miały zakaz nie tylko mieszkania w ośrodku, ale nawet odwiedzania mężów i krewnych. Zakaz ten miał na celu izolację od "wszelkiej codzienności, tak pożądanej przecież dla ludzi nauki" - pisał Michalski. Chodziło o to, by uczeni skupili się wyłącznie na pracy twórczej, a nie innymi, bardziej przyziemnymi sprawami. Z tego samego powodu nie podłączono telefonów, a pokoje urządzono skromnie, niemal spartańsko.

Sosnówka i czas świetności w okresie międzywojennym

Świetność Mądralina przypada na okres międzywojenny. Po kilku latach okazało się jednak, że jest za mały. W drugiej połowie lat 30. Michalski zainicjował i częściowo sfinansował (z zebranych funduszy przez społeczeństwo na wybudowanie mu domu) budowę nowego budynku – „Sosnówki”, również projektu Jana Koszczyca-Witkiewicza. Był to okazały gmach z piękną jadalnią o kasetonowym stropie, zapleczem kuchennym i czytelnią z tarasem. Uroczystego otwarcia w 1938 roku dokonał prezydent Ignacy Mościcki w towarzystwie ministra oświaty Wojciecha Alojzego Świętosławskiego.

Od okupacji po czasy współczesne

W czasie okupacji hitlerowskiej Mądralin został przejęty przez Wehrmacht i służył jako ośrodek wypoczynkowy dla oficerów. Dzięki temu przetrwał bez większych zniszczeń. Zachowały się m.in. oryginalne belki zdobiące strop w jadalni, a w bibliotece portret wybitnego szewca-prawnika z tablicą pamiątkową.

Po wojnie, w 1945 roku, obiekt upaństwowiono, ale nadal służył polskim naukowcom, a w 1952 roku przejęła go Polska Akademia Nauk. Utworzono tu Dom Pracy Twórczej z ośrodkiem konferencyjnym na 80 osób i apartamentami hotelowymi. Z powodu nieuregulowanego statusu prawnego, w połowie drugiej dekady XXI wieku PAN musiała opuścić ośrodek. Kilka lat później teren przejęła Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, włączając go do swojego ośrodka w Emowie. Dziś miejsce to pozostaje praktycznie niedostępne. Ciekawe co na to by powiedzieli panowie Hiszpański i Michalski?

Stanisław Feliks Hiszpański zginął 25 września 1939 roku podczas bombardowania Warszawy. Jego ciała nigdy nie odnaleziono, a na Powązkach znajduje się jedynie symboliczny pomnik w kwaterze y-5,6-1,2. Stanisław Michalski zmarł w Krakowie 30 grudnia 1949 roku i został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w kwaterze 188-3-28.

Przeczytaj również: