Krajobraz Ponurzycy z czartem w tle….

W głębi dawnych Lasów Osieckich (od końca 1999 r. tereny należą do gminy Celestynów), między morenami i wydmami, rozciąga się wzdłuż i wszerz na kilka kilometrów Ponurzyca, która niczym odległa o około 40 km. stolica, ma swoje dzielnice. Okolica wyjątkowo malownicza i urokliwa. Wokół wsi można znaleźć szereg punktów widokowych. Jedno z najciekawszych kulturowo, krajobrazowo i przyrodniczo miejsc na Mazowszu. Jeszcze w latach 60. ubiegłego wieku w Ponurzycy był zwyczaj barwienia ścian chat na niebiesko co oznaczało, że w domu jest panna na wydaniu. 

Góry Ponurzyckie i pradolina Wisły

Położona jest na krawędzi tarasu erozyjnego nadbudowanego wysokimi wydmami nazywanymi Górami Ponurzyckimi, sięgających do 140 m n.p.m. przy wys., względnej 18-25 m. Z niektórych wzniesień roztaczają się piękne widoki na pradolinę Wisły, Górę Kalwarię i Czersk. Przez wieś płynie malownicza Struga Ślepota, która w okolicach szkoły przerzyna się przez pasmo wydm głębokim jarem ze stromymi brzegami o głębokości ok. 10 m.  Urozmaicona, falista rzeźba terenu, gęsta ilość dróg leśnych i przecinek, liczne mokradła i torfowiska, sprawiają, że zbłąkanych grzybiarzy i zdezorientowanych turystów jest o każdej porze roku sporo. 

Diabelskie figle i Czarci Dół

Okoliczni mieszkańcy wspominają, że są ponoć tego i przyczyny nadprzyrodzone, bowiem pokoleniowy przekaz głosi, iż "Ponurzyca wypadła spod ogona diabła...". A miał tu diabeł dawniej różne pomysły, nie skąpił czarcich figli oraz psot, ale też potrafił być złośliwy. Przegrawszy zakład z jednym ponurzyckim chłopem, zemścił się na wsi, zarzucając główny trakt wiodący do Osiecka głazami, łupanymi z dna pobliskiej, puszczańskiej wtedy, kotliny, nazwanej na tę okoliczność Czarcim Dołem. Do dnia dzisiejszego trudno jest dojechać tutaj drogą, szczególnie w zimie, a do najbliższych stacji kolejowych w Kołbieli, Chrośnie i Zabieżkach jest przez las od 3 do 5 km.

Czarci kościół – świątynia, która nie powstała

Jednak wkrótce wpadł czart na kolejny szatański pomysł tj. budowy na wydmie Bratosówiec kościoła. Jako budulca postanowił użyć kamieni wyrwanych z Czarciego Dołu. W jego zamyśle, dusze wszystkich odwiedzających tą świątynię ludzi, stanowić miały własność Jego Czartowskiej Mości. Zamierzywszy budowę, musiał ją ukończyć w ciągu jednej nocy. Jednak nie zdołał zakończyć prac przed świtem i z pierwszym kura głosem upuścił ostatni głaz, z którym nadlatywał znad Czarciego Dołu. Niedokończona świątynia legła w gruzach. Osobliwe to miejsce, miejscowa ludność nazwała z czasem Czarcimi Kościołami (niekiedy też używana jest nazwa Czarcie Kamienie). 

Legendy, strugi i Sępia Góra

Poza rejonem niedoszłego czarciego kościoła, liczne okazałe głazy, można dziś spotkać także na polach pomiędzy Ponurzycą, Osieckiem i Kącikami. Ma Ponurzyca też inne legendy, m.in. wspominają niektórzy o "wietroku na Kresach", wielkich wodach toczonych przez Ślepotę i Bałabun (dziś strugi) czy Sępiej Górze na wschód od Rynku położonej, przecinającej drogę do Zabieżek. Przytoczone tu legendy nie są jedynymi, jakie dotyczą Ponurzycy, ale o pełne ich przekazy i uporządkowanie treściowe, niestety trudno. Prawdopodobnie opowieści te to echo dawnych wierzeń pogańskich i demonologii średniowiecznej.

Ślady pradawnych kultur

Czarci Dół i Czarcie Kościoły są miejscami nie tylko legendarnymi, ale i historycznymi o niebagatelnym znaczeniu dla znawców oraz miłośników archeologii. W obu tych miejscach odkryto prastare cmentarzyska. W Czarcich Kościołach cmentarzysko kultury grobów kloszowych, a w Czarcim Dole cmentarzysko z czasów rzymskich. Tak więc chociaż wiadomo, że Ponurzyca powstała pod koniec XVIII w. jako wieś czynszowa w niegrodowym starostwie osieckim, które od 1810 r. znalazło się w posiadaniu możnego rodu Potockich (zamiast odrabiania pańszczyzny chłopi uiszczali opłaty pieniężne), to jednak udokumentowane ślady pierwotnej bytności człowieka na tych ziemiach sięgają bardzo odległych czasów. Składa się ona z kilku rozrzuconych na sporej przestrzeni kolonii: Mętraki, Szkolmaki, Kresy, Papizy, Rynek, Nowaki, U Witaków, Łabędzie, Galasy i Zagórzaki. Nazwy pól: Nowizny i Pieńki. Z najwyższego wzniesienia można ogarnąć wzrokiem co najwyżej trzy z nich. 

Kolonie i początki osadnictwa

Na austriackiej mapie topograficznej West Galliciem z 1804 r. zaznaczone są kolonie Rynek i Zagórzaki. Okoliczni mieszkańcy wspominają, że pierwszymi osadnikami były tu osoby, z różnych powodów „niepożądane” w innych okolicznych wsiach, głównie szlacheckich, ze względu na podburzanie innych włościan do buntów. W 1827 r. na wieś składało się 16 domów i 78 mieszkańców. Przed 1840 r. powstają kolonie: Szkolmaki, Kresy i Papizy. Na końcu, ok. połowy XIX w. zakładane są: Mętraki, Witaki, Łabędzie i Galasy. W ciągu całej swojej ponad dwustuletniej historii wieś położona była na uboczu, chociaż historia dała znać o sobie i tutaj. W okolicznych lasach mieli swoje kryjówki powstańcy z 1863 r., a pod koniec 1944 r. następowała w całej okolicy koncentracja oddziałów 1 Armii WP.

Dziś niektórzy powiadają o Ponurzycy, iż łatwiej w niej umrzeć, aniżeli żyć. Do kolei i autobusu równie daleko, średnio trzy kilometry. Dopiero stosunkowo niedawno wybudowano drogę asfaltową łączącą wieś z drogą Tabor-Podbiel-Osieck. Kilka telefonów, jeden marny sklep. Osiemdziesiąt kilka domów, trzysta trzydzieści mieszkańców. Gleby słabe, V-VI klasy, w znacznej części przewidziane do zalesienia. 

Szkoła, teatr i „Głos Ponurzycy”

Do połowy lat 90-tych funkcjonowała we wsi niewielka szkoła podstawowa w ciekawym drewnianym budynku z 1931 r., która gromadziła co roku we wszystkich ośmiu klasach około 30 uczniów. Bywały nawet klasy i dwuosobowe, a codzienną praktyką były zajęcia w klasach łączonych. Uczył tutaj przez ostatnie lata istnienia szkoły, polonista Zbigniew Kupczyński, niespokojny duch, "wesoły smutas", jak sam o sobie mawiał. Pasje teatralne oraz znajomość parateatralnych uzdolnień szkolnej dziatwy skłoniły go do założenia jedynej wiejskiej sceny teatralnej w okolicach Otwocka "Kabareteatr Czarci Kocioł". Nie zważając na różne trudności, przygotował szereg arcyciekawych przedstawień, m.in. "Ponurzycka Choinka" i "Ponurzyckie Ostatki", "Dziady" Mickiewicza, "Zemsta" Fredry. Własnym sumptem też redagował i wydawał arcyciekawy "GŁOS PONURZYCY", pismo mieszkańców i sympatyków wsi, ze stałym mottem "Abyśmy byli jedno". Jednak z chwilą likwidacji szkoły oraz z odejściem "Wesołego smutasa", zakończyła się ta niezwykle ciekawa karta najnowszej historii Ponurzycy. 

Zabudowa, kapliczki i ślady przeszłości

Zachowało się we wsi sporo tradycyjnej drewnianej zabudowy oraz niezliczona ilość krzyży i kapliczek przydrożnych stojących pomiędzy zabudowaniami, na rozstajach dróg i prawie przy każdej leśnej ścieżce.

Najbardziej malowniczy fragment Ponurzycy znajduje się w kolonii Kresy-Witaki i obejmuje drogę wiejską od posesji nr 74a. 74b, 75, 77, 77a, 78, 79 i 79c. Wzdłuż tej drogi turysta znajdzie wijący się strumień Ślepotę, kilka okazów pomnikowych drzew, w tym jeden pomnik przyrody, kilka ciekawych kapliczek skrzynkowych, okazały drewniany, bielony krzyż i jedyną we wsi, dobrze zachowaną drewnianą chatę krytą tradycyjną strzechą.

Wąwóz Ślepoty i Szlak Czartów Mazowieckich

Nieprzeciętnej urody jest przełomowy odcinek strumienia Ślepoty. Znajduje się on na zachód od kolonii Nowaki-Szkoła. Jest to głęboki wąwóz wydrążony przez wody strumienia pomiędzy dwoma wysokimi wydmami, z których południowa osiąga wysokość 143 m n.p.m. Sam wąwóz wcina się na głębokość nawet ok. 10 m. Wzdłuż krawędzi wąwozu prowadzi Szlak Czartów Mazowieckich.

Skarby krajobrazu

Każdego  turystę ucieszą liczne punkty widokowe, z których rozpościerają się dalekie widoki na poszczególne kolonie m.in.: 

• z drogi gruntowej z Karpisk – po minięciu kompleksu leśnego z lewej strony rozpościera się widok na kolonię Szkolmaki, a na prawo na pola w kierunku Reguta. Po przejechaniu kilkuset metrów otwiera się widok w kierunku wschodnim na kolonie Zagórzaki i Rynek a na wprost na okolice Szkoły.
• spod Szkoły rozpościera się rozległy widok na wschód w kierunku kolonii Rynek i na dolinę Ślepoty zarówno na wschód jak i na zachód,
• spod kapliczki skrzynkowej przy drodze do kolonii Mętraki rozpościera się rozległy widok w kierunku północnym na dolinę Ślepoty i centralną część kolonii Rynek.
• spod krzyża k. nr 12 w kolonii Zagórzaki rozpościera się rozległy widok w kierunku północnym na kolonię Szkolmaki.
• skrzyżowanie dróg w centrum kolonii Papizy. Piękny widok na mało przekształcony (jeszcze!) krajobraz wiejski oraz dolinkę jednego z wielu w tym rejonie strumieni.
• spod krzyża położonego na południe od kolonii Papizy (k. nr 65). rozpościera się wspaniały widok w kierunku północnym na całą kolonię Papizy oraz na dolinkę przepływającej przez nią strugi.

Okolice Ponurzycy warto odwiedzić o każdej porze roku, a w szczególności jesienią na grzyby oraz w zimie na narty. Miłośnik przyrody też nie pożałuje gdy zawita w te strony i odwiedzi dwa torfowiskowe rezerwaty przyrody "Czarci Dół" i "Szerokie Bagno".

Przeczytaj również: